Mizo Lal Ropui “Nikuala” Chanchin

MIZO lalte zingah Nikhuala hi Pawih ral laka Mizo te chhanhimtu leh Mizoram humhalhtu pawimawh tak pakhat a ni a. Silchar Phaia Mizo ram chin lung phumtu nia sawi thin a ni bawk a. Chuvangin Mizo History-ah dinhmun pawimawh tak a luah a ni.
A Pian Leh Murna:
A thlahtute zinga kan hriat theih hla ber chu Phirkhuma a ni a. A ni hian fapa pahnih a nei a, a naupangzawk chu Hlawnkaia a ni a. Hlawnkaia’n Zahauva a hring a. Zahauva atang hian thlahtu hminga chawiin ZAHAU an invuah ta a. Zahauva’n Thlachawnga a hring a. Thlachawnga chuan Kipkuala a hring leh a. Kipkuala fapa pathum zinga Chungnunga chuan fapa pathum bawk a hring ve leh a. Chung zinga pakhat Thathrima chuan fapa mal Khawkimthanga a hring a. Ani chuan fapa pahnih a hring a, pakhat zawk Khawzaliana chuan fapa panga a hring a. Chung zinga pakhat, a chanchin kan thlur tur NIKUALA hi a tlum ber a ni. Tuna Burma ram, Chin State-a awm Tlauhmun khua-ah Nikuala hi a piang a. Nikuala hi lal thlah mah ni se, Zahau danin unau zinga naupang ber a nih avang chuan tlang chang lo tur a ni.

A Naupan Lai:
Nikuala chu a lo thang lian zel a, chawtlang keng rual a lo ni ve ta a. Titia an sawi danin, hetih lai hian arpui no hruai kawlh zet mai hi an vulh a. Naupang hi a lim tap fo va. Tukkhat chu a nuin tualah thing a ek a. Nikuala chu chawtlang kengin a va kal ve a. A nu chuan “Taite, lo kal suh, heta hi arpui kawlh a awm a nia,” a lo ti a, “Ho mai mai,” tiin a chhang a, a kal phei tho va. Zing zu in paho chuan sumhmun atangin an lo thlir thap mai a. Arpui kawlh bul a va thlen chuan a lo lim ngei a, Nikuala chuan tlan reng reng a tum lo va, a lo pet leng dawr mai a. Arpui kawlh chu a tho va, a va lim leh a. A nin a lo pet leng leh lawp lawp thin a. A nu chuan thingfakin a va hawl tlan a. “Min rawn lim leh teh se, rah hlum a sin ka tum” Nikuala chuan a lo ti a. A nu chuan, “Rawk rawk a che i rap hlum zo dawn em ni” a ti a. “Khai aw, i phal ngat chuan ka’n rap hlum ang e aw,” a ti a, a tlan phei dawn ta mai a.

A nu chuan a chelh ta hial a, a thlem ta zawk a. Sumhmuna paho chuan, “Chelh teh suh, han inbei teh se,” an lo ti a. ‘A lo tlangval ang a, a la huaisen dawn a nih hi’, an lo ti sap sap a. “Taite lo haw rawh, huaisen tan arpui te tih tham a ni hlei nem, mikawlh sakawlh i la bei dawn alawm,” a pa chuan a ti e, an tia lawm. A len deuh hnu chuan a thiante nen sava vehin an ram vak a, Nikuala chu a hnung berah a kal a. Kal hmasa a thiante chu Chawngkawr puitling hian a lo ber a, a awr lah chu a phek duai mai a, an tlanchhe chiam a. Nikuala chuan ” Eng nge in hlauh va intlan chhiat chiam?” tiin a zawt a. ” Tlan mai rawh,” a thiante chuan an ti a, a tlan pel zel a. Eng tih hre lova tlanchhiat chu Nikuala chuan a tum hauh lo va, chian turin a kal zel ta zawk a. Chawngkawr kawng chhak lama kai tur chu a va hmu a. A lo bei leh a, a awr hlai deuh maiin a tiphek a, a suk hum hum mai a.

Nikuala chuan a sairawkherh chu bial pap khawpin a kuai a, a awrah chuan a perh pawp a. Chawngkawr chu a tlu ta tawp mai a. A lu-ah a perh leh a, a vial ngalh ngalh a. Hrui te deuh hian a hling a, a hnuk haw ta a. A thiante tlanchhe haw kha, lal ina pa hovin an lo hmu a, an tlanchhiat chhan an lo zawt a. ‘Khaw nge Taitea”? tiin Nikuala pa chuan a zawt thuai a, ‘Tlan rawh’ kan ti a, a tlan ve duh si lo va, a dawlh ta a ni ang’, Nikuala thiante chuan an ti a. “Saphai inhmu em ni?” an ti leh a. Chutihlai chuan Nikuala chuan Chawngkawr chu a rawn hnuk haw a, “Hei hi maw in hlauh va,” tiin a thiante chu a zawt a. Tichuan thil awmzia zawng zawng chu a hrilh ta a. Nikuala pa chuan, ‘Taite, Chawngkawr a nih hi, i ai ang, vawkpa hian aw ni ang,’ a ti a. A upate chuan, ‘ Ai tak rawh u, naupangho thla kan hual pawh a ni ang chu,” an lo ti ve a. Tichuan an ai ta a ni.

Mizorama a luh dan:
Nikuala Mizorama a luh dan hi sawi dan hrang hrang a awm a. CHung zingah chuan pawmawm ber nia lang chu hetiang hi a ni: Hetih hun lai, kum 1857(?) velah Mizoram lal tam fe chuan Falam lal hnenah chhiah an pe thin a. An ning hle nghe nghe a. Chuvangin Vanhnuailiana chuan Falam lal be thiam a, an ai awha dawr thin turin mi a mamawh hle a, Nikuala chu chung hun lai chuan Mizoramah a zin fo va. Savawm pasarih lai a kap tawh a, a hliam pawh amah chauhvin a um mai thin an tih thu Vanhnuailiana chuan a hre ve a.

Tichuan, Nikuala lo zin chu a zawt ta a. ‘Khua a la en chuan ka zui nghal mai thin a. A kaw lam ka chan a ni lo va, a kaw lam chang mahin min pan ngam chuan zungchal han phut mai te chu a har hlei nem,’ tiin Nikuala chuan a chhang a. Vanhnuailiana chuan a ring tawlh tawlh a. ‘Kan khuaah hian lo chhuk ve la, Falam te, Sukte te leh Halkha te nen kan inkar thu tha takin i sawi theiin ka ring a ni,’ tiin Vanhnuailiana chuan a sawm chawt a. Nikuala chuan, ‘Nangni lamin chutiang thu in duh phawt chuan theihtawp chhuah chu ka chak zawng ber a ni,’ tiin a chhang a. Vanhnuailiana chuan a ring deuh deuh a. ‘I lo chhuk phawt chuan bel rawh mual kilah ka dah ang che, ka farnu Laltheri (Lalchawngpuii-BLT) nen in innei dawn nia,’ a ti ta zel a.(Heta Laltheri lo lang hi Vanhnuailiana farnu upa zawk Lalnu Ropuiliani u chiah a ni) ‘Engpawhnise, ka pa te leh ka unaute hnenah han sawi ve phawt ila, pa te thu thua awm ka ni a, I ti tak zet a nih chuan ka pa leh ka unaute chu upate nen hian i han bia ang hmiang,’ Nikuala chuan a ti ve ta a. Tichuan Vanhnuailiana upa min panga(5) lai chu an thawk chhuak ta a. Nikuala pa Khawzaliana hnen an thlen chuan thil awmzia zawng zawng an hrilh a. ‘Chutiang thu te chu keini hnial rual em ni ang, Sailo lal zingah pawh Vanhnuailiana chu kan lo hriat danin a ropui ber pawl a ni alawm,’ a lo ti a. Hlim taka vawk an talh hnu chuan Nikuala Mizorama awm tur chuan an tinghet ta a, a lut thla ta ngei a. Hetih lai hian Nikuala hi pathlawi, kum 20 vel niin an sawi.

Hei hi a dik ngeia a lanna chu, Nikuala chanchin kal zel hian a hril a. Nikuala hian Vanhnuailiana hi Mizorama a awm hnuin a bel chat a. Tualte-ah kum sawm lai Vanhnuailiana khuaah a khawsa a. Tin, a farnu Laltheri chu neihtir a tum a, an inbe thui viau tawh a. Vawikhat chu Nikuala vawkchaw an suan tir a, a suan tur tan siam chuan, ‘Heh, pachang…’ a ti zauh va, Laltheri chuan a tawng chu a ngai thei lo ta riau mai a. An inneih loh phah ta a ni.

A pian leh nunphung:
Nikuala hi pa te lam, sa nghet deuh, dar kum lam hmuihmul leh khabe hmul ngah lo tak, lu kir deuh leh mi ngo deuh niin an sawi a. A rilru lam erawh chu lian tak, pa tum ruh, pa nasa leh huaisen, thin phut nei lo a ni awm e. Pa awm khauh leh tuan rang tak a ni bawk a. A thinchhe hle a, ‘Khawi ha ka nam te,’ tih leh, ‘Dokhampa ka meithal a ri lek lek,’ tih te hi a tawng kauchheh a ni fo. Mahse zan lama zu hmuna mi a velh te hian a tuk zingah tuibur nen thupha chawiin a leng ziah thin a. Chuvangin miin an haw tak tak thei mang lo an ti. Fing tak leh hmalam thlir thiam tak a ni a. Khua leh tui enkawl a thiam a, a khuate a tilungawi thei reng a. Tin, mi huaisen leh tlawmngaite pawh a chawimawi thiam hle a. A chanchinah kan hre zui zel dawn a ni.

Lal a nih tan dan:
Nikuala chuan nupuiah Lalngurvungi a nei a. Fapa a hrin chuan Vanhnuailiana fapa Lalburha’n, ‘Nikual, i fapa hmingah tunge i sak dawn?’ a ti a. ‘Keini zawng vak mai mai kan ni a, ‘Vakmen’ (An tawngin) tiin kan sa a,’ tiin Nikuala chuan a chhang a. Lalburha’n a awih lo va, ‘E, ni lo ve, Tiau ral nena kan indo khamtu i nia lawm, ‘Dokhama’ i sa ang,’ a ti ta zawk a.Vanhnuailiana fapa pakhat angin Nikuala chu an chhungkaw zingah a tel zel a. Tualte atangin Lungdupah Vanhnuailiana chu a kai a, Champhai a zuan leh a.

Sa tin lawina Lungdup tlang a chul,
Champhaiah Vai ang ka lal dawn e,
Champhaiah Vai ang ka lal dawn e,
Hrum sawm thuam ang ka do nang e,
Hrum sawm thuam ang ka do nang e,
Do kim tanchhawnah tuan zel ing e, tih hla te hi an phuah a.

Hengah hian Nikuala chu a tel zel a. Tum khat chu Champhaia an awm lai hian Sakei huai kawlh tak an kawl a. Thah tumin a khua chuan an bei ta a. Mi pawh an tam hle a. Mahse Sakei awmna lamah chuan an awm ngai meuh lo va. Chutih lai chuan Sakei chu Nikuala’n hmul ut ruam khawpa hniahah a kap ta a. Silai a rik veleh chuan pa huaisen deuh deuh chuan bawh phei a, ‘Sakei ruang ka thleng hmasa ber,’ tiin Bumbova chuan neih a tum ta mai a. Nikuala chuan ‘Nang Bumboha hi Sakei bula ka awm lai khan ka hmu ve lo a che, sakei leh ka meithal chauh a ni ka hmuh ni,’ a ti ta tlat a.

Val upate chuan, ‘A eng laiah nge i kah?’ tiin Nikuala chu an zawt a. ‘A bek vei lam kha a ut a, sakei bek vei lam chu a hmul ut ruam khawpin Nikuala chuan a lo kap ngei tih an hmu chiang ta a, an pe ta nge nge a. Hetiang hian Vanhnuailiana kianga a awm lai pawhin a huaisenzia miten an hriain a hmingthang tan tawh hle a ni. Champhaia Vanhnuailiana a chen lai hian zan khat chu a in a kang hlauh mai a. Mahse an thelh mit leh thuai a. Chumi zana Tuichhuana riak mikhual pakhat mihil ve thei lo chuan, ‘In haltu chu Sukte mi an ni,’ tiin a sawi a.

Chuvangin Vanhnuailiana chuan, ‘Ka khaw tlangvalte tlan ula, Lentlang thlang lama Sukte mi in hmuh chu that zel rawh u,” a ti ta mai a. Tlangvalho chu an tlan ta sung sung a. Nikuala chuan, “Ka pa, thu i peih hma lutuk e,” a ti a. Vanhnuailiana chuan dikin a hria a, tlangval rual tlan te cuh a koh kit tir leh ta a. Mahse, tlan hmasa Zabiakaho mi panga(5) lai chu koh kir leh phak an ni ta lo va. Lentlang thlang lamah chuan Sukte Mizoram zin tur nen an intawk hlauh a. Zabiakahote chuan an sat ta mai a. Mahse Sukteho chu an tam zawk a, Zabiakahote chu an tlanchhe ta a, silai pahnih an thlauh nghe nghe a. Vanhnuailiana chuan a upate thupha chawi turin a tir a. Mahse Sukte ho chuan an pawm lo va, silai pawh an lo pe phal lo va. Tichuan Sukte ho nen chuan an in remlo ta tawlh tawlh mai a ni. Vanhnuailiana chuan a lo tiam tawh ang ngeiin Nikuala chu khua a sahtir ve ta a. A khaw sa hmasa ber chu LEISEN a ni a. In za(100) lai an cheng a.

Kum 1871 khan Champhaiah Vanhnuailiana a thi a. A fate Dothiauva, Liankhama, Lalburha, Buangtheuva leh Chinhleia te chuan thlang tlak zai an rel ta a. Nikuala erawh chuan, ‘Kei chu ka pu Vanhnuailiana’n ‘Tuipui leh Tiau inka rhi i ram a ni ang a, i hum theih a thu a ni mai, ka fate pawhin an tibuai lovang che,^min ti a, ka awm dawn a ni,” a ti tlat a. Thlang a tla ve ta lo a ni.
Nikuala khaw thar sah dan chu hetiang deuh hi a niin alang. Leisen atangin Leithumah,Vanzauah; chuta tangin Phuihnam, Tlaikuang a kai leh a. Heng a khaw thar kaina-ah hian kum rei lo te te a khaw sa a. Tlaikuanga a chen hun hi kum 1880 velm Thingtam lai niin a hriat a. Tichuan Champhaia Vanhnuailiana a thih (1871) atanga Tlaikuang a awm 1880 vel hi, kum kaw(9) chhung chauh a ni awm e.

Sailo-ho huphurh ber Pawih ral hi Nikuala’n a hlau ve loh avangin a khuaah mi an pem lut tam fe a. Tlaikuangah hian in 400 lai a nei hman tawh a, Pawih daideng, Tiau hrut zelah khua a sat nghe nghe a. Sailo-ho hianan tibuai ngai lo chauh ni lovin, a theih ang angin tanpui an tiam reng zawk a ni. Chung lai chuan Zawlseiah Zaduha a lal a, Pasaltha huaisen Hranghleia pawh a cheng a. Inral sual palh thuah Hranghleia chuan Lalkaia a kap hlum der mai a. An lal Zaduha hnenah thil awmzia a sawi chuan, ‘Chu, leido i la ta zu nia, ka hum ngam lo vang che, a lo ti a. Chu thu chu Nikuala’n Tlaikuang atangin a lo hria a. Huaisen a ti hle a, ‘Mahnia ral do ngam hrim hrim chu ka duh e, va hruai rawh u, a ti thung a. Tlangval a tir a, an va huai ta nge nge a.

Nikuala chu Tlaikuang atangin Bungzungah a kai a, in 500 zet an tling tawh a. Hranghleia khan sa a kap thei hle mai a. Vawikhat chu Nikuala pawi a khawih palh hlauh mai a, Salam a chawi tir a. Hranghleia chu a lungawi lo deuh a, sai kawlh beih tumin a tel ve duh lo an ti. Nikuala’n a lo hriatin, ‘He sai hi a hlauhawm si a, a duh apiangin bei rawh se, ka puala beih chu a tul tawh lo ve, a ti a. Chuta chin chu thatho takin Hranghleia chu a thawk chhuak ta a. Sai kawlh chu a kap hlum ta a ni.

Bungzung atangin Buangah Nikuala chu a kai leh a. He hmun atang hian Pawih ral nen an indo fo va. A duh anga tan lakna tha tawk a awm loh avangin Bungzung atangin Chawngtlaiah a insuan a, 1887-90 bawr vel a ni ang. Heng hun lai hian Chawngtlai leh Tualte hi lal pakhat awp hnuaia awm a ni a, a remna zawk zawkah an khawsa zel mai a. Chawngtlai tih hian Tualte a huam a, Tualte tih hian Chawngtlai a tel a ni. Nikuala tupa Zahuata hunah chauh tlang hrangin a awm. Tualte Vanglai an sawi thin erawh Nikuala awp hma Vanhnuailiana vanglai kum 1862 vel thingtam hma kha a ni. Nikuala hetianga hmun hrang hranga khaw thar sah hian a aihnahphahpui ber te chu heng te hi an ni a:
1. Thangdawra
2. Chaleka
3. Chawngbova
4. Lianhnuna
5. Lalbawnga
6. Lakulha
7. Pataia
8. Donghawra
9. Neihthawma
10. Aichhunga
11. Chalbawnga

Kawl a bun thu:
Vanzauah Nikuala a awm lai hian Kangzang (tuna Mualcheng)ah a zin a. An lal Lalkhuma chuan kawl alo bin tir hmiah mai a. A chhan ni awma lang chu, tun hmu deuhin Lalkhuma pa Vuttaia (Vuta) Falam biak tuma a kal, Zahau-ho hian an lo hreng a. Sum tam fein an tlan chhuak a. Chu chu hre rengin Lalkhuma hian Nikuala hi kawl a lo bun tir ve niin an sawi. Nikuala kawlbun hun chu remchanga hmangin Vanzau chu tih tiau vek tumin Lalkhuma khuate chu an thawk chhuak a. Vanzau an thlen hmain an lo hria a, an theih ang tawkin an lo inbuaisaih ve bawk a. Tichuan an inep ta at mai a. Chawnghleia, Vauzau khuaa mni chuan tihian a han au ta a, ‘Lalkhum, khuarkhurum kha rawn thleng teh vaih, ka kap che a ni mai,’ a ti a, a thingthi rap mai a, a silai chu a kau nghal a. ‘Lalkhum, Nikuala Pawihte pakhat chu i duh leh that rawh, i thaw lek a veng lo vang, Zahau chu Khawthlir atangin Tlau hmun chhak thlengin kan awm e,’ a han tizui a.

Lalkhuma chuan khuangkhurum chu a thleng ngam ta lo va. Nikuala chuaa mi Dara sechal chu an hling a, an kai ta a, ‘Kan sial kaih hi Mangnawka’n lo rul rawh se,’ tiin an chah a. Mangnawka hi Nikuala upa, a khaw mi tha a ni a. Dara chuan a sial chu rulh a ngai lo ve, a ti ve ta a.
Nikuala chuan kawl chu thla thum lai a bun a, an en huai huai mai a. A thin a ur em em a, a tlak bap bap a. ‘Ka thih loh leh, Lalkhuma khua ka rawk tho tho,’ a ti reng mai a, a ri rap rap reng a, Hlauh vaga bawiha intukluh chu a tum hnaisai lo va. A nem deuh tawh ringa an a en hian Zairum bula a kikawn thlun ang ran hi a ni reng a. Vanzau khuate chuan ei tur tinreng, sa leh arsa te an pe reng a, tuibur chena petute hi nitin an inpel zut zut a. Khawchhak lama a unaute pawhin an kan chamchi bawk a. A tanna khuaten chaw an pek a, sa a tel loh chuan khuhhriang chawpin a paih keh daih vek thin a. Engti kawng maha zam hmel leh intulut duh awma a lan der loh avangin an veng tha ngam meuh lo va.

Favang a lo thleng a, Nikuala vanneiha siamin zanah ruah tam em em a sur a, han lawk pawh awm lovin a sur tluk tluk a. Chumi zan chuan Nikuala chu a chhuak ru ta daih mai a. Ramhnuaiah hlir kea kalin a khua a pan vang vang a. Khaw dang a thlen te hian en laiin a lut duh lo va, daiah khua a nghak thim a, veng hmawr ber inah Pawih khual mai mai angin a lut thin a. zing taka kal zel duh anga in sawiin, a thlen inte chuan zan lamah chaw an chhum sak a, an fun a, tichuan, zing em emah a chhuak leh a. Tiang chuan a khua Vanzau chu chhuna thlen a tum a.
Vanzau a thlen ni pawh chuan daiah khua a nghak thim te te a, tichuan a in nuam tak chu zanah a lut a. A upate leh thenrualte an lo awm khawm a, sum hmunah chuan a ding hlek a, an tawng a ngaithla a, ‘Kanzang(tuna Mualcheng)ah kan lal chu la turin insiam ila, zuk hal darh vek ila a ni mai’, an lo ti lang lang a. Chutih lai takin Nikuala chuan in chhung a lut a. An lawm em em a, hmeichheho phei chu an tap hial a.

Engtinge i rawn chhuah theih? tia an zawh chu ti hian a chhang a. ‘Zan khat chu han lawk pawh awm hauh lo hian ruah a sur bur bur mai a. Ka bulah sikil leh hreipui te tak te hi a lo awm hlauh mai a. Ka kawl kha a ro zang deuh tawh bawk a, siksil khum chung chuan khaw mawng lamah ka tawlh liam ta a. A tuk khua a lo var chuan ruah pawh chu a han duak a. Tuihawk hrut fai kawrte zuiin ka tawlh zel a. Feh reh sanah nu pakhat leipui kal tur hi, a haw lama phur turin thing a fawm a, a thing cheh rual chiah hcuan ka kawl chu hreitei chuan ka chek ve kauh zel a. Chu nu chuan, ‘ka thing cheh ruala chek ri ve thin chu eng nge ni aw? ti ni awm tak hian a hawi leh thin a. Nakinah chuan min hmu ta a.

‘E, nang i ni maw? khawi nge, ka’n chek phel vek teh ang,’ a ti a, min cheh phelsak ta vek a, ‘I khua i thlen hunah pawh min sawi hauh lo vang che’, a ti a. Kal kkhan remchangte min hrilh a, ‘Ka chaw leh chawhmeh fin hi kalpui rawh, thing hi ka phur ang a, ka haw mai ang, leipuiah chuan kakal lo mai ang,’ a ti zel a. ‘I tumnaah chuan kal la, i chawfun nen; kei chu ka ngaihtuah awm lo vang,’ ka ti a. Chu nu chuan mak ti em em hian min en a, ‘Huaisen leh Pasaltha hi in rilru a thain tlawm in lo ngai em mai,’ a ti a. A chaw leh chawhmeh fun chu a kalsan ta mai a.

Upa pakhat chuan a vaibel dawn seh rap rap pah hian. ‘Lalkhuma tehchai chuan zu tuitling a pe che em? a lo ti a. “Ei tur lamah chuan an tha khawp mai, saidawium zu hi chaw ei khama in tur leh ka mut dawna in tur min chhawp ziah a. Mahse ka in zawh veleh hian ka inna saidawium chu ka paih ziah a, a chang chuan a keh thin a, an sawisel lem hlei lo va,” tiin a chhang a.
‘Ka kawl min cheh keh saktu kha hmu leh ila chuan ka la hre ngei ang a, a hming lah chu a sawi duh si lo va. Nu lian tawk tak, saiha beh, a beng dinglam bulah khuavang-chhinchhiah a awm a ni,’ tiin a sawi zawm ta zel a. An lawmzia thu hlir chu an sawi ta mam mam a.

Nikuala kawl buntirtu Lalkhuma khuate chuan Nikuala chu dai vel zawng zawng an dap vel a, an zawng nasa hle a. A sulhnu engmah an hmu si lo va, mak an ti hle a. Nu thingphur law kha an sawt ngei a, a ni lah chuan, ‘chutiang hmu tur pawhin ka awm lo’, a ti a, a kal lohna lama kal a, hmanhmawh taka haw leh maiin a insawi a. Mite lah chuan, ‘Khuavangin a lak chhuah a ni ang’, an ti mai si a. Halkhaho a tukdaih (Hemi thu hi kan la sawi zel ang) hnu chuan amah kawlbuntu Lalkhuma khua run tur chuan za rual lai an thawkchhuak ve leh ta a. Biate-ah a innghat a, pawimawh leh ei tur an buatsaih tlut tlut a. Nikuala thawm chu Lalburha’n a lo hria a, zahngai turin a va thlem a. Lalburha hi Vanhnuailiana fate zinga ropui ber pakhat a ni a. Nikuala chu unau pianghmun anga an lo neih a ni a. Nangin chuti taka i tih chuan, tha i tih ang chu ka pasalthate’n an pawm theih zawngin a tha alawm’, tiin Nikuala chuan a lo chhang a. A pasalthate chu Nikuala tel lovin Lalburha upate chuan an be leh a. ‘Nangni berin chutianga in tih chuan a tha e, kan lal hian a tha apiang pawm turin min zirtir thin a ni,’ an lo ti ve bawk a. Lungawi takin Lalburha chu a haw ta a. Lalkhuma pawh thlamuang takin a awm ve leh thei ta a ni.

Do a lak dan:
Kan sawi tawh angin, Mizorama lal thenkhatin Falam chhiah an chawi kumtin a. Nikuala avangin chhiah chaw an vang ta a. Chhiah pe lo mahse, Thlantlangho leh Halkhate chuan Lusei run an bang chuang lo va, an that reng a, naupang pawh an ru fo bawk a. Hetia an chinawm em avang hian a pianna ram mah ni se, Nikuala hian a do hreh bik lo va, a tul dang ang angin a che ve zel ta mai a ni. Hetianga Nikuala’n Pawih a do tih an hriat hian Thlantlangho leh Halkhate chuan Nikuala do rawn an tum ve ta thung a, tun hma aia nasa zawk mahin Lusei run turin an inpuahchah ta a ni. Nikuala’n Pawih do a la tih Vuta thlah leh Fanai hovin an hriat chuan, Nikuala chu theihtawpa puih an tum ve tlat bawk a. Tichuan khua a lo neih tawhna atanga Pawih do lak dan chu i lo thlir teh ang.

Tlaikuang atangin (1880):
Tlaikuanga a awm lai khan Nikuala chuan do a la tan a. Tuna Khuangthing ram, Tuipui leh Tiau cheh zum lai hi Dawn khaw lal Sailuaia’n a rawn vat a; Dawn hi Pawih ram a ni. He ram hi Nikuala chuan a ram chhungah a lo ngai ve bawk si a, an in be thiam ta lo va, an indo ta a ni. Amaherawhchu, hetih hun laia an indo dan hi, tunlaia sawikar pui indo ang hi a ni lo va, rawlrala inbei an ni ber. Nikuala’n Pawih a do tak avangin, an lamhnai deuh leh remchang apiangin Nikuala hmingin an che ve tazel a. Vawikhat pawh Nikuala lamhnai Mangcheuva’n Tiau kama Dawnho a vek ve a, mi pakhat a that a, a lu a la a, bawhhla a chham a:

Kei chu e, thlatin khaw e,
Nu nau that si hlah e;
Lei do ve, phu ka zal e,
Dawng le maw Tiau kam tihkuaman e.
He bawhhla hi ‘Mangcheuva hawhhla’ a’n ti hlen ta a ni.

Tlaikuanga an awm lai hian Sunchung khua a rin a, a run dan kawng hi a dang deuh. Chin Hills a Tlauhmun lal Vannawla’n Khiangliho a do va, Sunchung hi Khuangli khawpui a ni a. Vannawla chuan Nikuala a pun a, a lainahote an ni bawka, pasalthate hruaiin tha tho takin an kal ta a. Tlauhmunah ral an rel ta a ni. Zahau lal Thangtinliana pa Vannawla kawtah chuan huaisen zawn nan thing an phun a, thutiam an la a, ‘Sunchung kulhpui ka hawng ang ti ngam chuan sar rawh u le,’ an ti a. Vannawla pasalthate chuan an sat chat chat a. Mahse Nikuala pasaltha chhuanvawr Hranghleia chuan a sat ve duh hauh lo mai a, ‘Ka sat lovang, mahse Sunchung kulhpui chu kawng tho vang,’ a ti a. Ni sarih an rel hnu chuan, Sunchung kulh hawng turin an chhuak ta a.

Sunchung khua hi kulh nghet tak, thuah thuma hung tlat a ni a. Nikuala hovin an beih tur thu hi Sungchungho chuan an lo hre lawk a, an inralring hman vek a. Nikuala ho an va thlen chuan an lo reh thup mai a, an tlanbo zo emaw an ti a, Hranghleia chuan khiang thing buk hima sepui hmai rang chu a kap thuai a. Chu veleh Sunchungho chu an che ve a, an rawn chhawn ve ta thuai thuai mai a. Rei fe an inkap ta a ni. Zing chawei kham atanga an inkap chu, thingphur hawn thlengin an in bei a. Hemi tum hian mi pahnih chauh Nikuala hote chuan an kap hlum. Khuangliho hian Nikuala hote hi huaisen an ti hle. an sawi lehnaah chuan ‘Nikuala hote chu sakei ang thiau an ni e,’ an ti hial a, Nikuala chuan bawhhla a chham a.

Chhawn duh valin
Sunchung kulhpui khartung kan sawn e,
Zu duh valin in zawl zaleng khartung in sawn e,
tiin. He hla hi ‘Nikuala bawhhla’ a’n ti hlen ta a ni.

Lumler khaw lamah:
Tlaikuanga an awm lai bawk hian Nikuala chuan a pasaltha Hranghleia leh Vawmkaia chu Lumler khaw lo vat haw chang turin an ti a, thing bul thlar behchhanin an lo chang a. Lumler khaw palian pui mai. Pawih bu nghau nghau hi a lo kal thun thun a. Hranghleia chuan Vawmkaia a chettir a. Vawmkaia chuan a kokiah a lo sat nghek a. Chupa chu a awn ta ruah ruah mai a. Mahse thihna khawp a la nih loh avangin a thih thain a che ve ta a. Vawmkaia nen chuan rei fe an inbei a. Hranghleia chuan Vawmkaia chetsual vengin a lo thlir reng a. Atawpah chuan hliampui tuar zawk na na na chu a chan a chhe ta zawk a, Vawmkaia’n a chhun hlum ta a. Hemi tum pawh hian Nikuala te chu an che tha hle a. Bawhhla an phuah a:

Ka hrang e, hnam ka len e,
Dailungah ka that e,
Lengin e, hmuak ulaw, phusuk nak leido e,
Mi nampa ka tlun e,tiin

Bungzung atangin (1882):
Tlaikuang atanga Bungzung a kai phei ta chu, Pawih ral laka a chet fuh avangin khua paw a ngah ta hle a, in 500 zet an tling a. A kalsan tak Tlaikuangah khan a laichinpa Khawtinnghawra a lal thung a. Khawtinnghawra chu Pawihho chuan an zu run ngawt mai a. Chu chu Bungzunga Nikuala’n a lo hria a, a thin a rim hle a. Halkha Pawihho chu a um ve ta a, Tiau luiah a umpha a, an tui dai lai chu Nikuala’n a kap a, an lal Vancheuva chu a kap fuh a, a malpui ruh a kah tliaksak a, an man ta a ni. He pa hi a lo lian fe mai a, a ngalrek pawh pa kilh tham zet a ni an ti.